*منظور از دو کلمه « جبت» و « طاغوت» در آیه 51 سوره نساء که می فرماید:« أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِینَ آمَنُواْ سَبِیلاً» چیست؟
« جبت» و « طاغوت» کلماتی هستند با معانی نزدیک به هم. منتهی غالباً « جبت» در معنای فاعلی به کار می رود و « طاغوت» در معنای مفعولی. یعنی در واقع در این آیه جبت به معنی بت و طاغوت به معنی بت پرست آمده است؛ اگرچه همانطور که عرض کردم، در مفاهیم عربی، معانی این دو کلمه نزدیک به هم است.
لذا در توصیف لغت جبت آمده است:« کُلّ ما لا خَیرَ فیه» و« کُل ما یُعبَدُ من دون الله». یعنی:«هر آنچه در آن خیری نباشد» و «هر آنچه به غیر از خدا پرستش شود ». واژه « جبت» تنها در همین آیه از قرآن مجید به کار رفته و اسم جامد است و هیچگونه مشتقاتى ندارد و در اصل یک لغت حبشى بوده به معانى « سحر»، « ساحر» و « شیطان». اما بعداً در لغت عرب وارد شده و به همین معنى یا به معنى بت و هر معبودى غیر از خدا استعمال مىشود و نقل شده که اصل آن « جبس» بوده است.
در توصیف لغت « طاغوت» نیز آمده است:« مَصدَرٌ فی الأصل کالطغیان یُستعمَلُ کثیراً بمَعنیَ الفاعل» و« کُلّ مَعبود من دون الله». یعنی:« در اصل مصدری است مثل طغیان که در معنای فاعلی به کار می رود» و « هر معبودی به غیر از خدا». واژه « طاغوت» هشت بار قرآن به کار رفته. برخی از مفسرین آن را صیغه مبالغه و برخی مصدری می دانند که به معنى وصفى و صیغه مبالغه به کار رفته است. این لغت از ماده طغیان به معنى تعدّى و تجاوز از حد و مرز است و به موجبات تجاوز از حد (از جمله بتها) گفته مىشود، به همین جهت شیطان، بت، حاکم جبار و متکبر و هر معبودى غیر از خدا و هر مسیرى که به غیر حق منتهى شود، طاغوت نامیده مىشود.
در رابطه با این آیه شریفه در تفسیری آمده است:« اینها نام دو بت بودهاند که جمعیت یهود در برابر آن سجده کردند» و نیز در تفسیری دیگر آمده است:« جبت در اینجا به معنى بت و طاغوت به معنى بتپرستان و یا حامیان بت است که به عنوان سخنگوى بتها مطالبى را از قول بتها نقل کرده و به دروغ به آنها مىبستند تا مردم را فریب دهند». این معنى با شان نزول آیه سازگارتر است. زیرا یهود هم در برابر بتها سجده کردند و هم در برابر بتپرستان تسلیم شدند. در واقع مقصود کسانی هستند که به « جبت» و « طاغوت» که نام دو بت از بتهاى قریش است، ایمان مىآورند و « کعب بن اشرف» نیز یکی از کسانی است که براى آنها سجده کرد. چرا که این آیه از وقوع حادثهاى خبر مىدهد که در آن واقعه، بعضى از اهل کتاب به نفع مشرکین و علیه مؤمنین قضاوت کرده و گفتهاند: « مشرکین هدایت یافتهتر از مؤمنین و راهشان هدایتگرتر از راه مؤمنین است»! با این که نزد مؤمنین، چیزى به جز دین توحید که در قرآن نازل شد نبود. آن هم قرآنى که مصدق کتب آنها بود. اما نزد مشرکین چیزى به جز ایمان به « جبت» و « طاغوت» نبود. جبت و طاغوتى که خداى تعالى آن را به ایشان نسبت داده و سپس به همین جرم لعنتشان کرده و فرموده:« أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ».
منابع:
تفسیر نمونه، ج3، ص: 419
ترجمه المیزان، ج4، ص: 598
ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج5، ص: 187
